زیدیه یکی از فرقه های شیعه

زیدیه یکی از فرقه‌های شیعه است که نامشان را از زید بن علی گرفته‌اند. زیدیان برخلاف دوازده‌امامی‌ها زید بن علی را به‌جای برادرش محمد باقر امام پنجم می‌دانند و در امامت علی بن ابی طالب، حسن بن علی، حسین بن علی، علی بن حسین با دیگر شیعیان هم‌نظرند. یحیی بن زید دیگر امام معروف زیدیه است.

مذهب زیدیه آمیزه‌ای از تشیع با اندیشه‌های معتزلی و اندکی از مسلک حنفی است. اما نزدیک به ۹۰ درصد فقه زیدی با فقه تشیع دوازده‌امامی مشترک است.

در دوران معاصر مهمترین سکونتگاه زیدیان کشور یمن است که حدود ۴۵٪ جمعیت آن را شیعیان می‌دهند

زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، فرزند امام سجاد و برادر امام محمد بن علی (امام پنجم شیعه)امام محمد باقر و عموی امام جعفر صادق. زید امام پنجم شیعیان زیدی می‌باشد. شیعیان زیدیه او را جانشین و امام پس از سجاد می‌دانند. وی برای شیعیان دوازده امامی مورد احترام است اما اغلب شیعیان دوازده امامی معتقدند که وی هیچگاه دعوی امامت نداشته است

پدر زید، علی پسر حسین(علیه السلام)، زین العابدین امام چهارم شیعیان است.

در نام مادر وی اختلاف است، برخی نام او را «جیدا» یا «جید» یاد کرده‌اند. برخی هم نام او را «حیدان» می‌دانند.در روایتی از حضرت علی بن حسین(علیه السلام) (امام چهارم شیعه) او را به نام «حوراء» می‌خواند. او کنیز بود شایسته و با نجابت، که مختار بن ابی عبیده ثقفی او را به ۳۰ هزار درهم خرید، سپس او را به عنوان هدیه‌ای ارزنده نزد حضرت سجاد (ع) فرستاد، و این بانو از این امام بزرگوار دارای چهار فرزند شد، سه پسر و یک دختر، نخستین فرزندش زید بن علی است و سه فرزند دیگرش عمر، علی و خدیجه نامگذاری شدند.

مشخصات زید :

نام وی پیش از تولد و به وسیلهٔ پیامبر اکرم حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) برگزیده شده‌بود. ابوحمزه ثمالی در حدیثی بلند شرح دیدارش با حضرت سجاد(علیه السلام) در حج را بیان کرده و اینکه زید را در کودکی نزد امام می‌بیند و امام سجاد(ع) از آیندهٔ این کودک (زید) به او خبر می‌دهد.

لقب‌های زید

• شهید
• حلیف القرآن
• زیدالازیاد

کنیه

کنیه او «ابوالحسین» است. به خاطر این‌که یکی از فرزندان رشید او به نام حسین بود، بنابراین او را به این کنیه می‌خوانند.

سیمای زید

زید دارای قامتی رشید بود و صورتی زیبا و با ابهت داشت که متانت و وقار از آن به خوبی آشکار بود. وی چشمانی درشت و سیاه و جذاب با ابروانی کشیده و نزدیک به هم و محاسنی پرپشت و پیشانی برجسته و بلند و بینی برآمده و کشیده او هر بیننده را به یاد صورت جدش(حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)) می‌انداخت. موی سر و صورتش سیاه بود، ولی در اواخر عمرش با تارهای سفیدی، محاسن او جو و گندمی نمایش می‌داد._{سید بن طاووس- ربیع الشیعه}

همسران وی

او در طول زندگی خود ۳ زن عقدی و ۳ کنیز داشت. اولین همسری که زید انتخاب کرد «ریطه» دختر ابی هاشم عبداللّه بن محمّد حنفیه بود، این زن از بانوان با شخصیت و بنام بنی هاشم بود، او در اواخر عمر دو زن دیگر در شهر کوفه اختیار کرد.

فرزندان زید

زید بن علی دارای ۴ فرزند پسر بود که هر یک خود شخصیتی و عالم و مجاهد بودند.

• یحیی (که مادرش ریطه‌است)
• عیسی، حسین و محمّد (که مادر این سه نفر کنیز بودند)

زادروز

روز تولد زید بن علی به هیچ وجه مشخص نیست و بین مورخین در سال ولادتش نیز اختلاف است. ابن عساکر (متوفای ۵۷۱ قمری) سال تولد او را ۷۸ قمری می‌داند مورخ دیگر به نام ممحلی (متوفای ۶۵۲ قمری) سال ولادت او را ۷۵ قمری یاد می‌کند برخی سال میلاد او را سنه ۸۰ قمری پنداشته‌اند. گرچه دانشمند بزرگ شیعه، شیخ مفید یادی از سال ولادت او نکرده، اما نتیجه کلام وی مؤ ید قول ابن عساکر در تهذیب است، زیرا روایات متفق است که زید بن علی در موقع کُشته‌شدن‌اش ۴۲ ساله بودو شیخ مفید سال مرگ او را ۱۲۰ قمری می‌داند. بنابراین باید سال ولادت او سنه ۷۸ قمری باشد. امّا شیخ مفید در کتاب دیگرش «مسارالشیعه» سال مرگ او را سنه ۱۲۱ قمری و ظاهرا این تاریخ را اختیار کرده‌است در مقدمه کتاب «مسند امام زید»  در شرح حال زید بن علی سال ولادت او را ۷۶ قمری و سال مرگ را ۱۲۲ قمری و مدت عمرش را ۴۶ سال می‌داند و شیعیان زیدی اکثرا این تاریخ را معتبر می‌دانند. اما آنچه که از کتاب‌های معتبر و با نگاه در آثار موجود دربارهٔ زید بن علی هست می‌توان چنین برداشت کرد که سال تولد او سال ۷۹ قمری است.

مقام علمی زید بن علی

زید بن علی نه تنها در زهد و عبادت و شجاعت و سخاوت و مردانگی معروف است، بلکه در علم و دانش نیز او یکی از بارزترین چهره‌های اسلام است. زید در احکام الهی، فقیهی عمیق و دانشمندی بس سترگ بود، علم سرشار و دانش بی‌کران او زبانزد دوست و دشمن بود. مقام علمی زید بن علی آنقدر معروف و مسلم بود، که او را به «عالم آل محمّد» و یا «فقیه اهلبیت» ملقب ساخته بودند. جعفر صادق درباره اش گفته‌است: خدا، زید را رحمت کند او عالمی درستگفتار بودعلی‌ابن موسی‌الرضا در مقام تجلیل و ستایش از او می‌گفت: او از علمای آل محمّد بود  جعفر صادق در جای دیگری زید را با عظمت یاد می‌کند و گفته‌است: او مردی با ایمان و عارف و دانشمند و درستکار بود

احترام نسبت به زید بن علی

عبداللّه بن جریر می‌گوید: جعفر بن محمّد را دیدم برای عمویش زید، رکاب زین اسب را می‌گرفت تا سوار شود و بعد از سوار شدن، لباس او را روی زین پهن می‌کرد. سعید بن خیثم می‌گوید: بین عبداللّه بن حسن و زید بن علی بر سر موقوفات علی مناظره بود و آن دو قاضی مراجعه کردند، موقعی که برخاستند بروند، دیدم عبداللّه دوید و مرکب زید را جلو آورد و رکاب را گرفت تا وی بر مرکب سوار شد

بزرگان شیعه و شخصیت علمی زید

علمای بزرگ و صاحب نظرات علم رجال و حدیث مقام علمی زید بن علی را با عباراتی محکم و رسا بیان کرده‌اند و او را به عنوان یکی از بارزترین چهره‌های فقهی و علمی آل محمّد ستایش می‌نمایند. اردبیلی می‌گوید: زید بن علی مردی جلیل القدر است او در راه خدا به مقام شهادت رسید و درباره شخصیت بزرگ او روایاتی بس زیاد رسیده‌است که مجال نقل آن نیست. شیخ در کتاب «تکلمه» در مقام بیان فضائل جناب زید بن علی می‌فرماید: علمای اسلام بر جلالت و وثاقت و ورع و علم و فضل وی اتفاق دارند. شیخ طوسی در کتاب «فهرست» از عمر بن موسی وجهی نقل می‌کند که گفت: هیچکس را در تشخیص آیات قرآن از ناسخ و منسوخ و برگرداندن متشابه آن به محکم، چون زید بن علی ندیدم.

بزرگان اهل سنت و شخصیت علمی زید

علماء و پیشوایان بزرگ اهل سنت مانند: ابن حجر، ذهبی، ابن تیمیه و هیثمی و ابن شبه موقع تجلیل از مقام شامخ علمی زید بن علی می‌گویند: زید بن علی از شخصیتهای بزرگ علمی خاندان نبوت و برجسته‌ترین عالم و فقیه آنان بود. ابوحنیفه یکی از بزرگترین پیشوایان اهل سنت درباره مقام علمی زید با جمله‌ای رسا و شگرف او را یاد می‌کند و می‌گوید: زید را چون دودمانش دیدم (در عظمت و علم) ولی در عصر او کسی را داناتر و حاضر جواب تر و خوش بیان تر از او ندیدم، او در گفتگو با قاطعیت سخن می‌گفت. سفیان ثوری، درباره زید می‌گوید: او داناترین خلق خدا به کتاب خدا بود، او جای حسین بن علی را پر کرد.

نشو و نمای زید بن علی

زید، در شهر مدینه، نشو و نما یافت. بعد از مرگ حضرت محمد صلی الله علیه و آله باز این شهر مرکز بزرگترین دانشگاه اسلامی بود و مسلمین مشکلات علمی خود را در آنجا حل می‌کردند مخصوصا عصر زید عصر علم بود و تجزیه و تحلیل مسائل اسلامی. محمد باقر برادر زید و سرآمد روزگار خویش در حل مشکلات و مسائل بغرنج و پیچیده علمی بود، لذا محمد او را قبلا به «باقرالعلوم» یعنی شکافنده علم ملقب ساخته بود. زید بن علی یکی از مشعلداران و شاگردان ممتاز مکتب این دو پس از استفاده‌های شایان علمی که از پدرش سجاد نمود می‌باشد. او در مکتب پدر علوم مختلفی را آموخت و پس از او از محضر برادرش باقر و سپس مدت کوتاهی نزد برادرزاده اش جعفر صادق آن را تکمیل نمود. و مقام علمی زید بن علی به جایی ترفیع یافت که گاهی ائمه بزرگ اسلام دانشمندان مبرزی را برای استفاده علمی و تصدیق آنان به محضر زید بن علی ارجاع می‌دادند.

احاطه علمی زید

محمد باقر خود نیز، مقام علمی و تبحر فوق العاده زید را به اصحابش گوشزد کرد و گفت: به زید همانند علم ما، در وسعت و احاطه افاضه شده‌است.

زید بن علی مفسر قرآن

زید بن علی می‌گوید: سیزده سال با قرآن خلوت کردم آیات آنرا می‌خواندم و درباره آن می‌اندیشیدم او در تشخیص معانی قرآن و طرز قرائت آن، صاحب نظر بود و در بحثهای خود، همیشه با الهام از این کتاب، خصم را مغلوب می‌ساخت درباره زید گفته‌اند: او قرائت خاصی در قرآن داشت  و کتابی در این زمینه تالیف نمود. جعفر صادق در این مقام از ممارست و مطالعه عمیق وی سخن می‌گوید و با جمله‌ای افتخارآمیز از او یاد می‌کند: به خدا سوگند، او در میان ما بیش از همه به قرائت قرآن اشتغال داشت.

جایگاه زید بن علی در حدیث

زید بن علی در اسناد حدود ۶۱ روایت واقع شده‌است و همه این روایات را از پدرانش نقل می‌کند. وی کاتب و راوی صحیفه سجادیه نیز می‌باشد

دیدگاه

مکتب فقهی زیدیان به مذهب حنفی نزدیک است و شباهت‌هایی هم با مذهب جعفری دارد. در کلام و الهیات به معتزله نزدیک‌اند. یکی از اختلاف‌های مهم زیدیان و دوازده‌امامی‌ها این است که به عصمت امامان معتقد نیستند و معتقدند هر یک از فرزندان حسن و حسین می‌تواند به مقام امامت برسد. پس امامت را ارثی نمی‌دانند. همچنین معتقدند امام باید قادر به جنگ و دفاع باشد بنابراین امامت کودک و مهدی غایب را نمی‌پذیرند. مهمترین شرط امامت را کوشش شخص دانسته و وجود بیش از یک امام در یک زمان و نبودن امام در زمانی دیگر را می‌پذیرند.

ائمه زیدیه

شیخ مفید در مورد زیدیه چنین آورده‌است: «زیدیه به امامت علی، حسن، حسین و زید بن علی قائل هستند و نیز به امامت هر فاطمی‏ای که به خود دعوت کند و در ظاهر، عادل و اهل علم و شجاعت‏ باشد و با او بر شمشیر کشیدن برای جهاد بیعت‏ شود.»

در کتاب التحف شرح الزلف، پس از شمردن محمد بن عبدالله، علی بن ابی طالب، حسن بن علی، حسین بن علی، علی بن حسین و زید بن علی، تا بیش از ۱۱۰ امام برای زیدیه، شمرده شده‌است

قدرت

زیدیه دو بار در تاریخ به قدرت رسیدند یکی در طبرستان و دیلمان و گیلان از حدود ۲۵۰ ه.ق که داعی کبیر حکومت علویان طبرستان را تأسیس کرد تا حدود سال ۵۲۰ ه.ق و دیگری در یمن که یحیی بن حسین در حدود سال ۲۹۸ آن را تصرف کرد و تا دوران معاصر برای تصاحب قدرت سیاسی در این منطقه با خلفای مصر و خلفای عثمانی رقابت داشتند.

احکام

در عبادات زیدیان در بعضی از مسائل که مایه تمایز شیعه و سنی است روش شیعه را دارند مانند «حی علی خیرالعمل» گفتن در اذان، پنج بار تکبیر گفتن در نماز میت و نخوردن حیوان ذبح شده توسط نامسلمان. از احکام متفاوت آنان با دوازده امامی‌ها این است که زناشویی با غیر زیدی و ازدواج موقت را جایز نمی‌دانند.